آشنایی با متاله قرآنی و استاد معارف اهل بیت علیه السلام
حضرت آیت الله حاج میرزا حسنعلی مروارید (ره)
به مناسبت فرارسیدن سالگرد ارتحال آن عالم ربانی / 19 شعبان
عالم ربانی، فقیه صمدانی، متأله قرآنی و استاد مكتب معارف اهل بیت علیه السلام آیت الله حاج میرزا حسنعلی مروارید (قدس سره)، هشتم شوال 1329 قمری در مشهد مقدس به دنیا آمد. پدرش حجه الاسلام والمسلمین حاج شیخ محمدرضا مروارید (1299 ـ1338 قمری) از عالمان وارسته مشهد بود و با عالم ربانی آیت الله حاج شیخ حسنعلی اصفهانی نخودكی رابطه مودت و عقد اخوت داشت. جد مادری ایشان، عالم ربانی و صاحب كرامات، آیت الله حاج شیخ حسنعلی تهرانی (م 1329 قمری) است كه از شاگردان برجسته مرجع بزرگ، آیت الله میرزا محمدحسن شیرازی و از عالمان نامدار قرن 14 در مشهد مقدس بوده است. نام حسنعلی، به یاد آن اسوه تقوا و نیز به احترام حاج شیخ حسنعلی اصفهانی نخودكی بر آیت الله مروارید نهاده شده است.
آیت الله میرزا حسنعلی مروارید، در سال 1337 ق. و در اوایل 9 سالگی پدر را از دست داد و مطابق وصیت پدر تحت نظارت دوست معتمد او حاج شیخ حسنعلی اصفهانی نخودكی، و تربیت و تدبیر مادری وارسته و اهل تهجد (متوفای 1360 شمسی) قرار گرفت. ایشان پس از یادگیری خواندن و نوشتن و قرائت جز سی ام قرآن و كلیات سعدی نزد استاد مكتب، در سن 13 سالگی به دلیل علاقه وافر به علوم اسلامی وارد حوزه علمیه شد. در مسیر دانش اندوزی، ادبیات را نزد اساتید مطرح آن زمان همچون حجج اسلام حاج میرزا احمد کافی امامی ، شیخ زین العابدین تنکابنی و حاجی محقق و منطق را نزد حاج شیخ قربانعلی شریعتی آموخت. عالم ربانی حاج شیخ حسنعلی اصفهانی نخودكی (ره)، خود بخش هایی از الروضه البهیه (شرح لمعه ) را برای او درس گفت و جالب این كه شاگرد نورس او ـ میرزا حسنعلی ـ استاد را در توضیح بعضی از قسمت های مشكل كتاب یاری می داد. قوانین را نزد آیت الله شیخ محمد کاظم دامغانی (ره) و مكاسب را نزد آیت الله حاج شیخ هاشم قزوینی (ره) فراگرفت. آیت الله مروارید شیفته شخصیت جامع و تسلط علمی این استاد بزرگ حوزه خراسان بود و روزگار كهولت نیز به هنگام بردن نام از او به وجد می آمد و او را می ستود.
برجسته ترین استاد ایشان، عالم ربانی و استاد معارف قرآنی، آیت الله میرزا مهدی اصفهانی (1303 ـ1365 ق. ) بود. ایشان علاوه بر فراگیری مباحث تخصصی (خارج ) فقه و اصول ، معارف اعتقادی را که برپایه مكتب اهل بیت علیه السلام بود، در محضر این استاد كم نظیر فرا گرفت و تا آخر عمر وی از محضرش در علم و عمل كسب فیض كرد. از آن پس بود كه ایشان در زمره اركان جنبش معاصر علمی حوزه خراسان در احیای روش اهل بیت علیه السلام در شناخت معارف اسلامی قرار گرفت. جنبشی كه بعدها به مكتب معارفی خراسان یا مكتب تفكیك شهرت یافت. بنیانگزار اصلی این جنبش، مرحوم آیت الله میرزا مهدی اصفهانی بود که در پی یك تحول روحی و شهود باطنی، از سلوك عرفانی آن روزگار خویش و مشرب فلسفی مرسوم روی تافت. وی با بازخوانی معارف اهل بیت علیه السلام در دین شناسی، رویكرد متكلمان و فقیهان شیعی در روش فهم معارف دینی را سازمانی دوباره داد و صورت متكامل و بدیعی را عرضه داشت. اساس این رویكرد، استوار ساختن خداشناسی، انسان شناسی، كیهان شناسی و سلوك معنوی بر بنیان آموزه های وحیانی قرآن و حدیث، و وانهادن فرضیه های رایج فلسفه موروثی و دستورالعمل های تصوف و عرفان مصطلح است. وی پس از اخذ اجازه اجتهاد از استاد فقه و اصول خود، آیت الله نائینی رهسپار مشهد گردید. در آن جا با غلبه علمی بر مخالفان مشی خویش و جانبداران عرفان صوفیانه و فلسفه رایج، سفره درس خویش را برای شاگردان خویش كه برخی از مخالفان دیروز او بودند گسترد و آن ها را با عمق مبانی خود آشنا كرد. آیت الله مروارید یكی از این شاگردان بود كه با كمی سن در كنار انبوه شاگردان و بزرگانی همچون استاد خود آیت الله حاج شیخ هاشم قزوینی، و نیز آیت الله حاج شیخ مجتبی قزوینی و آیت الله حاج شیخ كاظم دامغانی پای درس میرزا می نشست. از همین ایام، رابطه علمی و دوستی ایشان با مرحوم آیت الله میرزا جواد آقا تهرانی آغاز شد و از آن پس سالیان متمادی با وی هم درس، هم بحث، و تا آخر عمر با او همراه و همگام بود.
آیت الله مروارید مدتی پس از فوت استاد خویش میرزا مهدی اصفهانی، به تدریس خارج فقه و معارف دینی پرداخت و قریب چهل سال بسیاری از دانشوران علوم و معارف اسلامی را از دروس و بیانات علمی خود بهره مند ساخت. در تدریس خارج فقه، هفته ای یك روز به شرح احادیث اخلاقی می پرداخت. اینك بسیاری از این شاگردان خود عالمانی برجسته و وارسته اند و مشغول تدریس دروس خارج فقه و اصول و اداره موسسات بزرگ پژوهشی علوم اسلامی هستند.
آیات و حجج اسلام حاج سید محمود مجتهدی سیستانی، میرزا علیرضا غروی، شیخ محمد واله، سید محمد موسوی نژاد، میرزا عبدالجواد غرویان، شیخ حبیب الله مهمان نواز، شیخ مسلم حائری، شیخ علی اکبر علیزاده یزدی، شیخ محمود اکبرزاده، شیخ حسین گرایلی، سید احمد صدر ایازی، شیخ محمد حسن خزاعی، شیخ علی اصغر یوسفی، شیخ علی نوروزی، شیخ محمد امینی، شیخ علی اکبر الهی خراسانی، حاج آقا جلال مروارید، شیخ مهدی مروارید و سایر فرزندان آیت الله مروارید که همگی از مدرسین برجسته حوزه علمیه مشهد می باشند، جزو شاگردان مبزر آیت الله مروارید بشمار می روند.
آیت الله مروارید در کنار تعلیم و تدریس، به تاسیس دو مدرسه علمیه نیز پرداخت. وی در سال 1350 شمسی مدرسه علمیه بعثت و در سال 1355 شمسی مدرسه علمیه سعادت را تاسیس نمود که بسیاری از اساتید و فضلای برجسته حوزه علمیه در این مدارس درس خوانده اند .
وی تسلطی كم نظیر بر معارف اهل بیت علیه السلام و تبحری چشمگیر در تفسیر روایات و فقه الحدیث داشت. این تبحر، ایشان را در فقه و كلام بلند آوازه ساخته بود. بیشترین شهرت علمی ایشان، در تبیین و توضیح معارف كلامی ـ اعتقادی و ضوابط دین شناسی در مكتب اهل بیت علیه السلام به سبك استاد خویش است. كتاب « تنبیهات حول المبدا والمعاد » خلاصه ای از درس های معارف ایشان است كه در دوره های متعدد به تدریس آن ها پرداخته بود و بنا به خواهش تنی چند از شاگردان خویش، آن را به صورت كتابی مستقل به رشته تحریر درآورد. این كتاب با چاپ و ترجمه های متعدد مورد استقبال دانش پژوهان و اندیشمندان قرار گرفته است.
آیت الله مروارید در ابعاد اخلاقی، آیه زهد ، پارسایی و ورع و مجسمه تواضع و خدمت و سعه صدر بود. وی مصداق روشن این آیه بود كه یار دیرینش آیت الله حاج میرزا جواد آقای تهرانی همواره تلاوت می كرد : « تلك الدار الاخره نجعلهاللذین لا یریدون علو فی الارض و لافسادا » در تمام عمر كسی را به خویش دعوت نكرد ، با آن كه برخی از شاگردان او سالهاست كه مجتهدند ، اعلام مرجعیت نكرد و رساله و حاشیه ای ننوشت. ایشان به دنیا بی اعتنا بود و بی آن كه حتی در زهد و سادگی بگوید و بیندیشد ، در متن زندگی خود به معنای واقعی زاهدانه زیست. متواضع بود بدون آن كه تواضح نمایی كند. در برابر پرسش هایی كه پاسخ آن كمتر از یقین بود ، به راحتی كلمه (نمی دانم ) بر زبان می آورد.
در سلوك معنوی به ریاضت های خاص اساسا معتقد نبود و به شدت از آن ها پرهیز می داد. او آئینه ای از سلوك جاری در زندگی ، و مراقبت و محاسبه به جای ریاضت كشی بود.اساس روش ایشان در سیر الی الله توجه به عظمت خدای متعال و تفكر در نعمات او ، سپس محوریت نماز و دعا و ذكر بود. به نوافل تاكید بسیار می ورزید ، چندان كه در سالهای پایانی حیات نورانی خویش نیمه شب بارها از مقدار فاصله تا اذان صبح می پرسید ، تا مبادا وقت فضیلت مناجات و نماز شب از دست برود.
نماز جماعت ایشان به ترتیب در مدرسه میرزا جعفر ، مسجد حاج ملا هاشم و مسجد ملاحیدر ، برگزار می شد. این جماعت ، به ویژه در نماز صبح ، از دیرباز مورد استقبال مجاوران و زائران و محل اجتماع فضلا و علما بوده است . بسیاری از بزرگان و ارباب معرفت ، تشنگان حقایق معنوی را به شركت در آن نماز جماعت روحانی و جان پرور توصیه می نمودند.
رابطه خاص آن فقید سعید به حضرت امام رضا علیه السلام خود حدیث مفصلی است كه در این نوشتار نمی گنجد. او باعلاقه و سعی وافر هر صبحگاهان به حرم ولی نعمت خود مشرف می گردید و پس از زیارت ، در پایین پای ضریح مطهر به نجوا و گریه می نشست . وی تا آخر عمر پربركتش با وجود كهولت سن و ضعف بنیه ، این عادت را ترك نگفت .
آیت الله مروارید پس از عمری تلاش علمی و عملی و خدمت به حوزه های علمیه، سرانجام در سن 96 سالگی و در آخرین ساعت شامگاه سه شنبه نوزدهم شعبان المعظم 1425 قمری برابر با چهاردهم مهر 1383 هجری شمسی، پس از قرائت زیارت عاشورا كه همیشه بر آن مداومت می ورزید، و نیز تجدید پیمان با حضرت ولی عصر ارواحنا فداه در زیارت آل یس، در پی سكته قلبی از این دیار رخت بربست و به لقای حق شتافت.
پیكر پاك ایشان روی دستهای هزاران مشتاق و ارادتمند و با حضور علمای برجسته و نمایندگان مقام معظم رهبری و مراجع تقلید و مسئولان مملكتی از محل مسجد ملاحیدر تا حرم مطهر امام رضا علیه السلام تشییع و پس از افامه نماز میت توسط آیت الله حاج میرزا علی فلسفی ، طبق وصیتش در رواق دارالسرور حرم مطهرخاکسپاری شد.
با درگذشت این عالم ربانی، مقام معظم رهبری، مراجع تقلید، مسئولین کشوری و شخصیت های برجسته پیام های تسلیتی صادر کردند . (1)
در پیام مقام معظم رهبری به مناسبت ارتحال آیت الله مروارید آمده است :
بسم الله الرحمن الرحيم
در گذشت عالم ربانی و عبد صالح آيت الله آقای حاج ميرزا حسنعلی مرواريد(طاب ثراه) را به حضرت بقيه الله ارواحنا فداه و نيز به علماء اعلام و حوزه‌ی علميه و عموم مردم متدين و وفادار مشهد مقدس و به ويژه به فرزندان مكرم و معزز و ديگر افراد خاندان محترم ايشان صميمانه تسليت عرض می‌كنم.
اين عالم جليل‌القدر عمر پربركت خود را يكسره با پرهيزگاری و صلاح و سداد گذرانيد و در طول ساليان متمادی با رفتار و منش علمی و عملی خويش چهره‌يی نورانی و فراموش نشدنی از خود در خاطره‌ی همه‌ی كسانی كه با ايشان آشنا بودند، باقی گذاشتند.
از خداوند متعال علو درجات و رحمت و مغفرت واسعه برای ايشان و اجر جزيل و توفيق برای بازماندگان‌شان مسالت می‌كنم.
سيد علی خامنه‌ای
15/7/1383
[1] . متن این زندگینامه از کتاب مروارید علم و عمل و برخی منابع دیگر همراه با تلخیص و اضافات نقل شده است.
